میرزا محمودخان طباطبایی عطاءالملکعلاءالملک، میرزا محمودخان طباطبایی، از رجال قاجار در دوره‌های ناصری، مظفری و مشروطه، بوده است. ۱ - شرح حال اجمالیوی در اول شعبان ۱۲۵۸ در تبریز در خانوادۀ نظام‌العلماء متولد شد. پدرش میرزاعلی اصغر مستوفی بود. میرزا محمود مدت ده سال به تحصیل علوم متداول در ایران پرداخت. سپس، برای ادامه تحصیل به تفلیس رفت و پس از چند سال به ایران بازگشت. [۱]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۴.
۲ - ورود به مشاغل دولتیتاریخ دقیق ورود او به مشاغل دولتی در منابع ذکر نشده است، ولی در حدود اواسط دورۀ ناصرالدین شاه، نخستین شغل وی در تبریز محصلی محاسبات بود. وی در این دوره، لقب وکیل دفتر نیز گرفت. [۲]
شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، مهدی بامداد، ج۴، ص۳۹.
سپس به تهران رفت و وارد وزارت خارجه شد. در ۱۲۸۷، برای انجام دادن مذاکرات مرزی ایران و افغانستان، به مأموریتی شش ماهه در لندن رفت. [۳]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۴.
[۴]
رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
در ۱۲۹۰، در نخستین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا، میرزامحمود برای انجام دادن مقدمات ورود شاه، به حاجی ترخان رفت و تا مسکو همراه شاه بود و سپس به همراه حرم شاهی به ایران بازگشت. [۵]
تاریخ بیداری ایرانیان، محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، ج۱، ص۴۹۴.
وی در ۱۲۹۴، سرکنسول ایران در انگلیس شد و شش سال در آن‌جا بود. در ۱۳۰۰، با سمت مستشاری به پترزبورگ رفت. بعد از یک سال، کاردار ایران در روسیه [۶]
تاریخ بیداری ایرانیان، محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، ج۱، ص۴۹۴.
[۷]
رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
و در ۱۳۰۴، وزیر مختار ایران در پترزبورگ شد. [۸]
رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، ج۱، ص۸۹.
مأموریت وی در روسیه در موقعیت حساسی صورت گرفت و میرزا محمود پیوسته مراقب حفظ مناسبات سیاسی ایران و روس بود. به‌ویژه با توجه به رقابت روس و انگلیس و امتیازاتی که انگلستان در ایران به دست آورده بود، وی در جهت بهبود مناسبات ایران و روسیه می‌کوشید [۹]
مقدمه صفایی، ص ۱۹ـ۲۰.
[۱۰]
گزارش‌های سیاسی علاءالملک، محمودبن علی علاءالملک، ج۱، ص۱۰.
[۱۱]
مقدمه صفایی، ص۲۷ـ۲۸.
[۱۲]
مقدمه صفایی، ص۸۳.
[۱۳]
عصر بی‌خبری یا ۵۰ سال استبداد در ایران، ابراهیم تیموری، ج۱، ص۲۴۱ـ۳۱۹.
۳ - لقب علاء الملکدر ۱۳۰۹ پس از فوت میرزا عبداللّه‌خان علاءالملک (برادر میرزا حسین‌خان مشیرالدوله)، میرزامحمود به علاءالملک ملقب شد [۱۴]
گزارش‌های سیاسی علاءالملک، محمودبن علی علاءالملک، ج۱، ص۱۰.
[۱۵]
شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، مهدی بامداد، ج۴، ص۴۰.
علاءالملک تا ۱۳۱۲ در روسیه بود و در این سال، به جای برادرش وزیر مختار عثمانی شد. [۱۶]
روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، محمدحسن اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۹۹۰ـ۹۹۴.
از جمله اقدامات او در آن‌جا این بود که سلطان عثمانی را راضی کرد تا میرزاحسن‌خان خبیرالملک، شیخ‌احمد روحی و میرزاآقاخان کرمانی را که متهم به دست داشتن در قتل ناصرالدین‌شاه بودند، به ایران تحویل دهد. حتی سلطان عثمانی را قانع کرد که این سه تن در شورش ارامنه در ۱۳۱۲ دست داشته‌اند [۱۷]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۱۲.
اما کوششهای او برای اقناع سلطان عثمانی برای دستگیری سید جمال‌الدین اسدآبادی و بازگرداندن او به ایران به جایی نرسید. [۱۸]
خان‌ملک ساسانی، سیاستگزاران دوره‌ی قاجار، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۹.
۴ - بازگشت به ایرانعلاءالملک در ۱۳۱۹ به ایران بازگشت و در همان سال به حکومت کرمان و بلوچستان منصوب شد. [۱۹]
ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۳۷۹.
[۲۰]
یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، ج۱، ص۳۶۱.
در کرمان با مردم حسن سلوک داشت و برخلاف حاکمان پیشین، هرجا که می‌رفت، سوار بر خر بود و تنها یک همراه داشت. همچنین، برای برقراری آرامش در مرزهای بلوچستان با انگلیسیها مذاکره نمود. [۲۱]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۱، ص۴۹۵.
[۲۲]
محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ج۷، ص۱۸۸۳ـ۱۸۸۴.
حکومت علاءالملک در کرمان یک سال و نیم به طول انجامید و سپس در شوال ۱۳۲۰ به تهران بازگشت. [۲۳]
یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، ج۱، ص۳۶۵.
در ۱۳۲۲، وزیر علوم شد. [۲۴]
ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، ج۱، ص۴۱۱.
وی پس از بازگشت از اروپا (در سفر مظفرالدین شاه)، تلاش کرد اصلاحاتی در نظام آموزشی پدید آورد. همچنین، به مدرسۀ فلاحتی (کشاورزی) توجه خاصی کرد و به انتشار روزنامۀ فلاحتی مبادرت ورزید. نیز، کتاب آئینه سکندری، نوشته میرزاآقاخان کرمانی در مورد تاریخ ایران، را برای جبران اتفاقاتی که در استانبول برای وی سبب شده بود، به چاپ رساند. [۲۵]
یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج۱، ص۳۵۷ـ۳۵۸.
۵ - در دوره مشروطهدر دورۀ مشروطه، در کابینۀ میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم در ۱۳۲۵، مدت چهار ماه وزیر عدلیه شد. سپس در ۱۳۲۶، از طرف محمدعلی شاه به دربار تزار روسیه رفت تا آن دولت را از احضار کلنل لیاخوف منصرف سازد و حمایت آنان را نسبت به محمدعلی شاه بیش از پیش جلب کند. [۲۶]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۲، ص۲۴۹.
[۲۷]
مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ج۱، ص۲۷۱.
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، علاءالملک به همراه هیئتی لایحه مجلس برای پادشاهی احمدشاه را به وی دادند. [۲۸]
محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج۲، ص۴۹۷ـ۴۹۸.
علاءالملک در ۱۳۰۴ش، هنگامی که در کابینۀ محمد ولی‌خان سپهسالار اعظم بود، در تهران درگذشت و در قم، در صحن امین‌السلطان، در مقبرۀ خانوادگی دفن شد. [۲۹]
مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۲، ص۴۲.
۶ - دست پروردگاناز جمله دست‌پروردگان او می‌توان به شش وزیر اشاره کرد که عبارت‌اند از: پرنس ارفع‌الدوله (وزیرعدلیه)، صمدخان ممتازالسلطنه (وزیر مختار ایران در دربار فرانسه)، میرزااسحاق‌خان مفخم‌الدوله (وزیر مختار ایران در روسیه)، میرزا اسماعیل‌خان ممتازالدوله (وزیر تجارت)، محمدخان مفخم‌السلطان (وزیر مختار ایران در بلژیک)، و صفاءالممالک (وزیر مختار ایران در اتریش؛. [۳۰]
میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، ج۱، ص۹۰.
علاءالملک جد فرح دیبا (پهلوی) بود. [۳۱]
محمودبن علی علاءالملک، گزارش‌های سیاسی علاءالملک، ج۱، ص۹.
۷ - فهرست منابع(۱) یحیی احمدی کرمانی، فرماندهان کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۷۱ش. (۲) محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ش. (۳) ابراهیم تیموری، عصر بی‌خبری یا ۵۰ سال استبداد در ایران، تهران، ۱۳۵۷. (۴) پرویز افشاری، نخست‌وزیران سلسله‌ی قاجاریه، تهران، ۱۳۸۳. (۵) خان‌ملک ساسانی، سیاستگزاران دوره‌ی قاجار، تهران، (بی تا). (۶) ابراهیم‌بن اسداللّه صدیق‌الممالک، منتخب‌التواریخ، تهران ۱۳۶۶ش. (۷) مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۴۷ش. (۸) محمودبن علی علاءالملک، گزارش‌های سیاسی علاءالملک، چاپ ابراهیم صفایی، (تهران) ۱۳۴۷ش. (۹) مهدی مجتهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تهران (بی‌تا). (۱۰) محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، تهران ۱۳۳۲ش. (۱۱) میرزامهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی و میرزاهاشم‌خان، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۵. (۱۲) یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، تهران، ۱۳۶۲. (۱۳) محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ سعید سیرجانی، تهران ۱۳۶۲ش؛ ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میرزا محمودخان طباطبایی عطاءالملک»، شماره۵۹۲۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|